اسامی سوره حمداسامی ذکر شده در منابع دینی برای سوره حمد را اسامی سوره حمد گويند. فهرست مندرجات۱.۱ - اساس ۱.۲ - استعانت ۱.۳ - استقامت ۱.۴ - ام الکتاب و‌ام القرآن ۱.۵ - انعام ۱.۶ - تفویض ۱.۷ - تعلیم مساله ۱.۸ - ثناء ۱.۹ - حمد اولی ۱.۱۰ - حمد قصری ۱.۱۱ - دعا ۱.۱۲ - راقیه ۱.۱۳ - سبع المثانی ۱.۱۴ - سؤال ۱.۱۵ - شافی و شفاء ۱.۱۶ - شکر ۱.۱۷ - صلات ۱.۱۸ - فاتحة الکتاب یا فاتحة القرآن ۱.۱۹ - قرآن عظیم ۱.۲۰ - کافیه ۱.۲۱ - کنز ۱.۲۲ - لازمه ۱.۲۳ - مناجات ۱.۲۴ - نور ۱.۲۵ - وافیه ۱.۲۶ - هدایت ۲ - پانویس ۳ - منبع ۱ - شرح نامهاي سوره حمدنامهای دیگر سوره حمد عبارتند از: ۱.۱ - اساسدر سوره حمد از مفاهیمی محوری و جامع همچون توحید یعنی اساس و پایه دین سخن به میان آمده است؛ به همین دلیل، آن را «اساس» نیز نامیده‌اند. ۱.۲ - استعانت«استعانت» از ریشه « عون » به معنای کمک و یاری خواستن است. نمازگزار و قاری قرآن با تلاوت آیه (ایاک نعبد وایاک نستعین) تنها از خداوند استعانت می‌جوید؛ نام «استعانت» برای سوره حمد از همین آیه گرفته شده است. ۱.۳ - استقامتنمازگزار یا قاری قرآن در آیه ۶ سوره حمد از خداوند هدایت به راه مستقیم و ثبوت قدم در این راه را طلب می‌کند به این دلیل، سوره حمد را « استقامت » نیز نامیده‌اند. ۱.۴ - ام الکتاب و‌ام القرآندرباره وجه نامگذاری سوره حمد به این دو نام گفته‌اند قرآن و نماز با سوره حمد آغاز می‌شود و «ام» مبدا و خاستگاه فرزند است. و نیز چون سوره حمد دربردارنده علوم و حکمت‌های قرآن است و در لغت «ام» به اصل و اساسی گفته می‌شود که چیزی از آن تکوین می‌یابد، سوره حمد را به نامهای مذکور خوانده‌اند. ۱.۵ - انعامعلت انتخاب نام « انعام » برای سوره حمد بیان نشده است. شاید به دلیل وجود واژه « نعمت » در آیه ۷ این سوره (صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم ولا الضالین) باشد؛ ولی مهم تر از آن، تقاضای هدایت از خداوند سبحان است که هدایت، مهم‌ترین نعمت الهی و مطلب محوری آیات این سوره است. ۱.۶ - تفویض«تفویض» از ریشه « فوض » به معنای واگذاشتن کار به دیگری است. در این سوره، انسان با تلاوت آیه (ایاک نعبد وایاک نستعین) کار خود را به خدا تفویض و واگذار کرده، تنها از او استعانت و کمک می‌جوید؛ به همین خاطر «تفویض» خوانده شده است. ۱.۷ - تعلیم مسالهچون آداب درخواست و سؤال از خدای متعالی و نحوه مناجات با خدا در این سوره بیان شده است، به آن «تعلیم مساله» گفته‌اند. ۱.۸ - ثناءچون در این سوره، قاری و نمازگزار با تلاوت آیات (الحمد لله رب العالمین الرحمن الرحیم مالک یوم الدین) زبان به ثناگویی و سپاسگزاری از خداوند و بیان اوصاف او می‌گشاید، به آن «سوره ثناء» گفته‌اند. ۱.۹ - حمد اولیپنج سوره قرآن با جمله «الحمدلله» آغاز شده و به «سور حامدات» یا «سور تحمید» معروفند. این سوره‌ها عبارت‌اند از: حمد؛ انعام ؛ کهف ؛ سبا ؛ فاطر . به سوره مبارکه حمد که نخستین و کوتاه‌ترین سور حامدات است سوره «حمد اولی» گفته‌اند. ۱.۱۰ - حمد قصریچون سوره «حمد» در میان سور حامدات، کوتاه‌ترین سوره است، «حمد قصری» نامیده شده است. ۱.۱۱ - دعاآن را « دعا » نامیده‌اند؛ چون هدایت به صراط مستقیم در قالب آیه دعایی (اهدنا الصراط المستقیم) از خدا درخواست شده است. ۱.۱۲ - راقیه«راقیه» اسم فاعل از ماده « رقی » و به معنای افسون کردن است. برخی گفته‌اند «راقیه» و «رقیه» به معنای تعویذ کننده و پناه دهنده است. قرائت سوره حمد باعث تعویذ و پناه جستن به ذات خداوند قادر ، از شرور و آفات و… است؛ به همین مناسبت، سوره حمد را «سوره راقیه» گفته‌اند. ۱.۱۳ - سبع المثانیاین سوره از هفت آیه تشکیل یافته و سبع به معنای هفت است. مثانی جمع مثنا و به معنای دوتاها است. سوره حمد در هر نماز واجب و مستحب دو بار خوانده می‌شود یا به روایتی دو بار نازل شده است (یک بار در مکه و یک بار در مدینه ). این سوره بر دو بخش است: یک بخش حمد الهی از طرف عبد و بخش دوم بخشش از خداوند بر بندگان . گاهی به کل قرآن نیز سبع المثانی می‌گویند. ۱.۱۴ - سؤالچون نمازگزار و قاری قرآن با جمله (اهدنا الصراط المستقیم) از خداوند سبحان هدایت در دین را مسئلت می‌کند، سوره حمد را «سوره سؤال» نیز نامیده‌اند. ۱.۱۵ - شافی و شفاءاین نامگذاری برگرفته از حدیث پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است که می‌فرماید: «فاتحة الکتاب شفاء من کل داء؛ سوره حمد درمان هر دردی است». ۱.۱۶ - شکرپیام اصلی نخستین آیه (الحمد لله رب العالمین) حمد و سپاس خداوند است. هر نوع سپاس از هر کسی صادر شود، از آن پروردگار جهانیان است و به او برمی گردد و جز او کسی شایسته حمد و ثنا نیست؛ از این رو، به سوره حمد «سوره شکر» نیز گفته‌اند. ۱.۱۷ - صلاتاین نام از باب تسمیة الشیء باسم لازمه است. خداوند در حدیث قدسی فرموده است: «من صلات (سوره حمد) را بین خویش و عبدم دو قسمت کرده‌ام؛ در بخشی خداوند با بنده و در بخشی دیگر، عبد با خدای خود سخن می‌گوید». در حدیث شریف آمده است: «لاصلاة الا بفاتحة الکتاب؛ صحت نماز متوقف بر قرائت سوره حمد است»؛ به این جهت به سوره حمد «سوره صلات» نیز گفته‌اند. ۱.۱۸ - فاتحة الکتاب یا فاتحة القرآن«فاتحه» از ریشه « فتح » به معنای گشایش و گشودن، و «فاتحه» به معنای گشاینده و آغازگر است. علت نامگذاری سوره حمد به «فاتحة الکتاب» می‌تواند یکی از این وجوه باشد: الف) قرآن کریم با این سوره آغاز می‌شود. ب) آموزش قرآن از این سوره شروع می‌شود. ج) نماز با این سوره آغاز می‌شود. د) اولین سوره‌ای است که نازل شد. ه) اولین سوره‌ای است که در لوح محفوظ ثبت شده است. و) واژه «حمد» آغازگر هر کلام و کتابی است. ۱.۱۹ - قرآن عظیمنسبت سوره فاتحه با جمیع قرآن (غیر از حمد) نسبت اجماع و تفصیل است؛ یعنی محتوا و مضامین اصلی قرآن در سوره حمد متجلی شده است؛ از این رو، آن را «قرآن عظیم» خوانده‌اند. رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم فرمودند: «سوره حمد، ام القرآن و سبع المثانی و قرآن عظیم است». ۱.۲۰ - کافیهچون سوره حمد باید در نماز خوانده شود و هیچ سوره‌ای نمی‌تواند جایگزین آن شود، به آن «کافیه» گفته‌اند. ۱.۲۱ - کنزحضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌فرماید: «ان فاتحة الکتاب اشرف ما فی کنوز العرش؛ سوره حمد در گنجینه‌های عرش الهی باارزش‌ترین است»؛ لذا آن را « کنز » نیز گفته‌اند. ۱.۲۲ - لازمهدرباره نامگذاری سوره حمد به سوره لازمه، دلیلی بیان نشده است. گویا به دلیل الزامی و واجب بودن تلاوت این سوره در همه نمازهای واجب و مستحب ، به آن «لازمه» گفته‌اند. ۱.۲۳ - مناجاتچون نمازگزار با خواندن آیه (ایاک نعبد وایاک نستعین) در سوره حمد با خدا راز و نیاز می‌کند، به آن «سوره مناجات» نیز می‌گویند. ۱.۲۴ - نورسوره حمد، روشنایی بخش دل‌ها و چراغ فروزان راه‌ها و نمایانگر راه راست و صراط مستقیم برای انسان‌ها است؛ از این رو، به «سوره نور» نیز شهرت یافته است. ۱.۲۵ - وافیهاز آن جا که سوره حمد شامل همه معارف قرآن است و سخن خداوند با بنده و مناجات بنده با خدا در آن آمده است، به آن «وافیه» نیز می‌گویند. ۱.۲۶ - هدایتاین نام برگرفته از آیه ۶ سوره حمد است (اهدنا الصراط المستقیم) که نمازگزار و قاری قرآن از درگاه خداوند هدایت و راهنمایی طلب می‌کند. [۴]
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، ص۵۸۳.
[۵]
حجتی، محمد باقر، پژوهشی درتاریخ قرآن کریم، ص۹۹-۱۰۰.
امام خمینی برای سوره حمد نام‌هایی برمی‌شمارد ازجمله: ۱- ام‌الکتاب: سوره حمد نسبت به بقیه سوره‌های قرآن به‌منزله «ام» و اصل است. به اعتقاد امام خمینی نامگذاری این سوره به ام‌الکتاب ازاین‌جهت است که اجمالی از مقاصد قرآن در آن است. ۲- فاتحةالکتاب: بنا بر نظر امام خمینی نامگذاری این سوره به فاتحةالکتاب به اعتبار افتتاح کتاب تکوین و تطابق آن با کتاب تدوین و به وجود جمعی آن است. خاتمه این سوره عالم طبیعت و سجل وجود است و این به‌حسب قوس نزول می‌باشد. هرچند آغاز و پایان یکی بیش نیست. اما میان فاتحه تا خاتمه سوره‌ها، باب‌ها، آیه‌ها و فصل‌های بسیاری است پس اگر وجود مطلق با همه مراتب و منازلش یک کتاب شمرده شود، در این صورت هر یک از عوالم بابی از ابواب آن است و اگر سلسله وجود کتاب‌های بی‌شمار باشد، هر عالمی کتاب مستقل خواهد بود که ابواب، آیات و کلماتی دارد و اگر هر دو اعتبار ملاحظه شود، وجود مطلق کتابی است که دارای باب‌ها و فصل‌ها و آیاتی است. ایشان با استناد به روایتی، اساس قرآن را «فاتحه» و اساس فاتحه را «بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحیم» می‌داند. ۳- سبع المثانی: واژه سبع اشاره به آیات هفت‌گانه سوره حمد است و مثانی اشاره به دو بار نازل شدن سوره در مکه و مدینه یا تکرار کلمات الرحمن، الرحیم، ایّاک، صراط و علیهم می‌باشد. امام خمینی با استناد به روایتی سوره حمد را شریف‌ترین چیزی می‌داند که در گنج‌های عرش الهی است و خدا آن را به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اختصاص داده است. [۱۳]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۴، ص۶۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲ - پانویس
۳ - منبع• فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «اسامی سوره حمد». • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : دیدگاه های تفسیری امام خمینی
|